Słowa kluczowe (keywords): czarny bez, bez czarny, dziki bez, sambucus, sambucus nigra, chebzina, hebd


Nazewnictwo i synonimy

Polska nazwa: Czarny Bez
Synonimy: bez lekarski, dziki bez, bzowina, bzina, buzina, hyczka, hyćka [3].
Łacińska nazwa: Sambucus nigra L.

Nazwy w innych językach:

eng. Elderberry tree, Elder
franc. Sureau noir, Grand sureau
niem. Schwarzer Holunder
włos. Sambuco
hiszp. Sauco
ros. Buzina czornaja

Systematyka: Piżmaczkowate - Adoxaceae (od 2009 r.) [dawniej: Przewiertniowate - Caprifoliaceae, Sambucaceae - Bzowate, Viburneae czyli Kalinowate wg Linneusza]

Opis rośliny i cechy charakterystyczne: Duży rozłożysty krzew, albo niewielkie drzewko, dorastającym do ok. 8 m wysokości. Kwitnie od 2 połowy maja. Kwiaty białe, w parasolowatych baldachogronach, pierwsze 5 rozgałęzień wzniesionych, następne odchylone. Liście o 5-7 listkach owalnych, piłkowanych, o nieprzyjemnym zapachu. Gałęzie wygięte łukowato. Rdzeń biały. Owocami są kuliste, kilkunasienne ciemnofioletowe pestkowce z cierpkim czerwonawym miąższem. [5, 4, 2]

Występowanie: Europa, Azja i Ameryka Północna (wschodnie części Ameryki Północnej - Sambucus canadensis), hoduje się na plantacjach w Węgrzech. [9] W Polsce powszechnie występuje na całym niżu i w dolnych partiach gór. [4]

Surowiec leczniczy:Kwiaty (rozkwitające) i owocki Bzu czarnego - flos et fructus Sambuci ; (Wg niektórych źródeł podobno także kora była używana - do kuracji odchudzających)

Skład: Kwiaty zawierają flawonoidy 1,5 - 4% (rutozyd, kwercetyna, kemferol), fitosterole – 0,11-0,15% (kampesterol, beta-sitosterol, stigmasterol), kwasy fenolowe (kawowy, ferulowy, chlorogenowy i ich glikozydy, olejek eteryczny, garbniki (niewiele), śluzy. Owoce zawierają głównie glikozydy antocyjanowe (pochodne cyjanidyny), garbniki (niewiele), kwasy organiczne (jabłkowy, szikimowy), kwasy fenolowe (chlorogenowy), witaminy C i B, cukry, pektyny. [11, 2]

Działanie: Kwiaty - moczopędnie (lekkie), napotnie, przeciwbólowo (opóźnienie reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego), przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie, poprawiają elastyczność naczyń krwionośnych, wywierają wpływ spazmolityczny na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg moczowych. Owoce - ogólnie odtruwająco (usuwanie szkodliwych metabolitów), wzmacniająco, przeciwbólowo, lekko rozwalniająco (w większych dawkach), moczopędnie (nieznacznie), napotnie (analogicznie jak kwiaty). [11, 1, 2]

Zastosowanie - Przede wszystkim w zakażeniach górnych i dolnych dróg oddechowych, zakażeniach układu moczowego, przy chorobach stawów (DNA, reumatyzm, gościec), w zatruciach, chorobach zakaźnych, w chorobie wieńcowej, chorobach płuc. Zazwyczaj wraz z innymi ziołami. Zewnętrznie odwary z kwiatów do płukania jamy ustnej, gardła, do okładów na oczy (np. przy zapaleniu spojówek). Owoce służą także do wyrobu wszelkiego rodzaju przetworów, dżemów, marmolad, powideł. Nie nadają się podobno na wino, ponieważ podczas fermentacji wydzielane są toksyczne substancje (? informacja niepotwierdzona ?).

Według Farmakopei: surowcem leczniczym jest kwiat Bzu czarnego (Sambucus Flos), zebrany w początkowym okresie kwitnienia, wysuszony w cieniu, w przewiewie, który powinien zawierać nie mniej niż 1% flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę. Zapach ma swoisty. Dawkowanie: doustnie w odwarach - 3g jednorazowo, 10g dobowo. Działanie: napotne, moczopędne. [14]

Ze świeżych kwiatów dr H. Różański robi (zapewne pyszne) soki :)
Syrop z kwiatów bzu czarnego: zebrać 2 wiaderka 8 l kwiatów bzu, przemielić przez maszynkę do mięsa, zalać 10-12 l wody i zasypać 4-5 paczkami kwasku cytrynowego, zagotować i odstawić na noc. Następnie przecedzić. Podgrzać, dodać 5-6 kg cukru, wymieszać. Wlewać do butelek lub słoików umytych i wypłukancyh w gorącej wodzie, zakręcać na gorąco pokrywkami z uszczelką. Odczekać aż pokrywki zaciągnie. przechowywać w ciemnym i chłodnym miejscu. Syropek doskonały do picia i jako dodatek do herbaty, rozcieńczania wodą zdrojową. Środek wzmacniający, bogaty we flawonoidy, witaminy, potas i fitosterole, znakomity na kaszel, osłabienie i jako środek regulujący przemianę materii. [2]

Marcin z Urzędowa łączył dwa gatunki (Sambucus nigra i S. ebulus) oraz opisywał używanie liści, gałązek i nawet korzenia bzu czarnego, czego we współczesnej fitoterapii się nie praktykuje. Dlaczego? Nie wiem. Szlachetny dr Marcin pisał:

Aczkolwiek Sambucus drzewo iest, wszakże Chebzina prawie iest ziele, a tak niech Bez / Chebzina społem między ziółmi stoią. (Chebzina -> Bez hebd - Sambucus ebulus L. - dop. autora)

...opuchline z ciała wypędzaią: korzeń w winie warząc dawać pić ono wino. Liście iedząc iako sałatę, tedy purguie z człowieka flegmę y kolerę (cholerę - dop. autora): a iam więc dawał pąkowie młode z octem przewarzywszy, a Oliwy przydawszy, czyście, purguie.
Gałązki też młode, które bywają iako głąbiki, tedy warzywszy w garnuszku, takież ie ieść, a purguią takież dobrze.
Bez albo Chebzinę warzywszy w wodzie, dobrze w nich parzyć paniam dla bólów w żywocie, y miesiące wywodzi.
Jagódki takież piiąc z winem, purguią y sprawuią iako y liście.
Przeciw boleściam w oczu, zwłaszcza z zapalenia: tedy natłuc listków z mąką, a tak przyłożyć pastr na oczy.
Przeciw opaleniu, natłuc takież liścia z mąką pszeniczną czystą, y okładać: takież czynić przeciw ukąszeniu wściekłego psa.
Na rany wrzedliwe, plugawe, dobrze przykładać. Takież przeciw podagrze, wziąć liścia Bzowego albo Chebdowego, a natłuc z łoiem bykowym albo kozłowym, a tym plastrem na mieysce bolące. [7]


Na Fotografiach - Bez czarny: owoce, kwiaty, pąki - 2014 rok, Jelenia Góra - kliknij, aby powiększyć fotografię.