Slowa kluczowe (keywords) : arcydzięgiel, dzięgiel, litwor, dzięgiel leśny, angelica, archangelica officinalis, angelica archangelica


Nazewnictwo i synonimy

Polska nazwa: Arcydzięgiel Litwor
Synonimy: dzięgiel lekarski, anielski korzeń, archanielski korzeń, anielskie ziele, Angelika, Andżelika
Łacińska nazwa: Angelica Archangelica L. (Linne) , Archangelica Officinalis H. (Hoffmann)

Nazwy w innych językach:

eng. Garden Angelica, Holyghost
franc. Angelique cultivee, herbe du Saint-Esprit
niem. Engelwurz, Garten Engelwurz, Echte Engelwurz
ros. Diagil lekarstwiennyj (aptecznyj)

Systematyka: Selerowate - Apiaceae [dawniej Baldaszkowate - Umbelliferae]

Opis rośliny i cechy charakterystyczne: Jest wysoką, dorastającą do 2,5 - 3 metrów rośliną dwuletnią lub byliną. W pierwszym roku wytwarza rozetę odziomkowych liści, w drugim roku wytwarza bruzdowatą łodygę. Kwiaty w baldachach. Baldach złożony z 20-30 szypułek. Łodyga obła, dęta, bardzo gruba u nasady, w górze rozgałęziona, wewnątrz pusta. Liście 3-4 krotnie pierzaste, górne często pojedynczo pierzaste o pochwach rozdętych, obejmujących łodygę. Kwiaty drobne zielono-żółte. Owocem jest żółtawo-brunatna, wyraźnie żeberkowana rozłupka. Występuje na brzegach potoków, w wilgotnych lasach, na glebach ilastych, zasobnych w azot. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Jest rośliną miododajną. Roślina znana od starożytności. Pokładano w niej magiczne zdolności odpędzania złych mocy, wkładano ją do kołyski małych dzieci, aby je ustrzec przed złem, chorobą. Z młodych pędów i ogonków liściowych przygotowuje się konfiturę - anżelikę, używaną do dekorowania ciast. Arcydzięgla używa się takze do wyrobu likierów, wermuthów, w tym np. słynnego Chartreuse (likier kartuzów)[6] i czeskiej wódki Becherowka.

Występowanie: Roślina bardzo rzadka w stanie naturalnym - występuje w zachodniej, środkowej i północnej Europie oraz w północnych rejonach Azji. Znajduje się pod ochroną częściową. Do roku 2014 była pod ochroną całkowitą. Uprawiana w wielu krajach. w Polsce można ją spotkać w Karpatach i Sudetach. Do celów leczniczych może być używany także Dzięgiel leśny - Angelica sylvestris L. popularny na całym niżu naszego kraju (wbrew nazwie - rośnie nie tylko w lasach). W Chinach popularnym odpowiednikiem jest Dzięgiel chiński - Angelica sinesis Oliv.

Surowiec leczniczy: głównie korzeń - radix Archangelicae (czerwono-brunatny o silnym zapachu), ale także inne, wszystkie części rośliny.

Skład: korzeń zawiera olejek lotny (eteryczny) w ilości 1 - 1,5%, zawierający głównie terpeny (alfa-felandren, alfa-pinen, limonen, linalol, borneol) , seskwiterpeny i furokumaryny (m. in. ostol, ksantotoksol, angelicyna, umbeliferon), kwasy organiczne (angelikowy, chlorogenowy, kawowy, jabłkowy, szczawiowy, linolenowy, linolowy, walerianowy i inne ), flawonoidy (m.in archangelenon), garbniki, gorycze, żywice, skrobia, cukry (m.in. umbeliferoza).

Działanie: przeciwbakteryjne, przeciwgrzybiczne, przeciwroztoczowe, pierwotniakobójcze, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego, wzmaga apetyt, wzmaga krwawienie menstruacyjne (w dużych dawkach), działa uspokajająco, antydepresyjnie, przeciwlękowo (oddziaływuje bezpośrednio na OUN, zmniejsza wrażliwość kory mózgowej, w tym zakresie ma działanie zbliżone do Kozłka lekarskiego - Valeriana officinalis), rozkurczowo na mięśnie gładkie jamy brzusznej - poprawia spływ żółci do dwunastnicy (mo ze być stosowany przy kolkach żółciowych, kamicy żółciowej etc.), w małym stopniu wzmaga wydzielanie moczu i potu, pobudza ruchy perystaltyczne jelit (przyśpiesza trawienie, ułatwia przyswajanie pokarmów - często łączony z kminkiem, koprem, anyżem w celu poprawy funkcjonowania jelit, przy atonii itp.), poprawia wentylację płuc, działa wykrztuśnie, wzmaga krążenie obwodowe i krążenie krwi w obrębie jamy brzusznej, ma działanie fitouczulające (furokumaryna - zwiększa wrażliwość skóry na działanie promieni UV - ostrożnie z kąpielami słonecznymi po zastosowaniu korzenia arcydzięgla). Miejscowo ma działanie przeciwbólowe (znieczulające ma głównie olejek arcydzięglowy - Archangelicae eleum), przeciwzapalne, przeciwreumatyczne (wcieranie olejku jest stosowane w gośćcu), stosowany z powodzeniem we wszelkiego rodzaju stanach zapalnych skóry (bakteryjne, grzybiczne, roztoczowe, pierwotniakowe). Prawdopodobnie pobudza wytwarznie interferonu, co może być pomocne przy leczeniu infekcji wirusowych (4).

Według Farmakopei: leczniczy jest korzeń (Radix Angelicae, podziemne narządy: korzeń i kłącza), suszony w temperaturze nie wyższej niż 35 stopni Celsjusza, surowiec powinien zawierać nie mniej jak 0,3% olejku. Zapach surowca silny, aromatyczny.
Dawkowanie: 1,5 g jednorazowo, 4,5 g dobowo.[14]

Angelika to moja ulubiona roślina i to nie tylko dlatego, że tak właśnie ma na imię moja córka :). Angelica sprawdza sie w praktyce, jest niezawodna we wszelkiego rodzaju stanach zapalnych, infekcjach. Smak ma słodko - gorzki. Używam jej w schorzeniach układu pokarmowego, a szczególnie wątroby, którym towarzyszą stany zapalne, utrudnione trawienie, wzdęcia, utrudniony przepływ krwi przez wątrobę. Najlepiej działa w formie wyciągów, ekstratów i intraktów alkoholowych (tinctura archangelicae lub intractum archangelicae z surowca swieżego).

Historia :
Roślina nie była opisywana przez wielkich zielarzy basenu morza Śródziemnego, bo nie rosła w tamtym klimacie i regionie świata, za to była bardzo popularna w średniowiecznej w Skandynawii, od zarania dziejów tam właśnie ceniona i uprawiana. Prawdopodobnie ze Skandynawii rozpowszechniła się jej uprawa na terenach Polski, głównie w ziołowych ogrodach przyklasztornych.

O właściwościach rośliny pisał w swym Zielniku Syreniusz: Frasującym się korzeń na szyję zawieszony frasunek odpędza i serce wesołe czyni [3]
Sancti Spiritus radix (korzeń świętego ducha) - czytamy nazwę Arcydzięgla w Herbarzu Marcina z Urzędowa - gdzie nazywano go Angelica Asteancia a po polsku po prostu Dzięglem.
Marcin z Urzędowa pisał:
Jest wielkiey mocy nasz dzięgiel, otwiera uryne y wszyskie zamulenia żył, głowę wyczyścia gryzący albo żuwając, flegmę wyciąga. Dlatego w padaiącey niemocy, w paraliżu, w naruszeniu mowy, dychawicznym kaszlącym piiąc ten korzeń barzo pomocny, takież gryząc. Paniom miesiące wywodzi, nerki wyczyścia, pęcherz otwiera, rzyganie w żołądku pobudza, puszenie żołądka oddala, opuchliny wywodzi, pocenie czyni. Jedyne a osobliwe też lekarstwo przeciw iadom wszystkim, zarażenie morowego powietrza oddala, ciało wyczyścia aby nie było sposobne ku zarażeniu od powietrza, a to trzymać w vściech lecie z wodą różaną, a zimie z winem: bo przez uryne a pot iadowite powietrze wypędza.[7]


Na Fotografiach - Dzięgiel Leśny - Angelica sylvestris L. - kliknij, aby powiększyć fotografię.